After a year of war, Hamas is militarily weakened — but far from ‘eliminated’
6 October 2024
One year after the onset of the current crisis in the Middle East, following Hamas’ deadly attack on southern Israel on 7 October, Israeli Prime Minister Benjamin Netanyahu’s vow of “complete victory” and the “elimination” of Hamas as a threat to Israel1Jason Burke, ‘Benjamin Netanyahu warns war will continue until Hamas is eliminated,’ The Guardian, 22 November 2023 remains unfulfilled. While Israeli officials claim that Hamas no longer exists as a military force in Gaza, ACLED data show that Hamas still retains some operational capabilities and continues to engage with Israeli forces across the Gaza Strip. Meanwhile, Hamas has also escalated its military activities in the West Bank. With the Israel Defense Forces (IDF) recently having shifted focus to confronting Hezbollah in the north and no ceasefire in Gaza in sight, Hamas continues to remain a significant actor in Palestine despite its now-diminished military capabilities and the significant humanitarian toll on Palestinians in Gaza.
The group may still retain nearly half of its fighters
Israel claims it has killed 17,000 gunmen out of Hamas’ 25,000 to 30,000 fighters, but detailed reports identify only nearly 8,500 militant fatalities.
While Israel’s operations in the Gaza Strip have significantly reduced Hamas’ military manpower,2Emanuel Fabian, ‘Gallant reveals document from top Hamas commander warning Sinwar of dire losses,’ Times of Israel, 11 September 2024 the exact number of fighters it has lost remains uncertain. Israel claims to have killed around 17,000 gunmen,3Bassam Hatoum, Melanie Lidman, and Bassem Mroue, ‘Israeli strikes kill hundreds in Lebanon’s deadliest day of conflict since 2006,’ PBS, 23 September 2024 dismantling most of Hamas’ 24 battalions,4Emanuel Fabian, ‘IDF rejects CNN claim many Hamas battalions remain operational, says most dismantled,’ Times of Israel, 5 August 2024 along with killing dozens of commanders and key leaders.5Mark Mazzetti et al., ‘Israel’s Hunt for the Elusive Leader of Hamas,’ New York Times, 25 August 2024 However, more detailed IDF reports on the killing of militants containing specifics on timeframes, locations, or operations, recorded by ACLED, account for approximately 8,500 fatalities.6In ACLED’s disaggregated event-based dataset, fatalities are recorded when they can be attributed to specific events, based on the information reported. However, the information on fatalities attributed to specific incidents in Gaza since 7 October are limited and incomplete. Thus, ACLED also incorporates reported fatalities from reports by the Palestinian Ministry of Health (MOH) and the IDF. Both sources provide aggregate fatality estimates over a specified period of time. For more on ACLED’s methodology for coding IDF claims regarding Palestinian militant fatalities, see Coding of fatalities in Gaza since 7 October 2023 on the ACLED Knowledge Base. This figure also includes militants from other armed groups and possibly other non-combatant Hamas members. Based on pre-war estimates, Hamas’ military wing, the Izz al-Din al-Qassam Brigades, had between 25,000 and 30,000 fighters.7Daniel Byman, ‘A War They Both Are Losing: Israel, Hamas and the Plight of Gaza,’ International Institute for Strategic Studies, 4 June 2024 Given that Hamas likely continues to recruit thousands of new members,8Rachel Fink, ‘Hamas Strengthens in Gaza Despite Ten Months of War, CNN Reports,’ Haaretz, 5 August 2024 the group may still retain up to nearly half the number of its pre-war fighters.
The ability to regroup
Hamas is battling the IDF in multiple areas where Israel announced it had established control.
The IDF launched ground offensives and announced the establishment of operational control in four of the Gaza Strip’s five governorates over the past 12 months. In the northern governorates of Gaza City and North Gaza, as well as Khan Yunis — where the IDF announced the dismantling of Hamas brigades and the establishment of control on 22 January9Emanuel Fabian, ‘In largely conquered northern Gaza, troops comb rubble in hunt for rocket launchers,’ Times of Israel, 22 January 2024 and 7 April,10Emanuel Fabian, ‘IDF withdraws ground troops from south Gaza, leaving just one brigade in whole enclave,’ Times of Israel, 7 April 2024 respectively — Hamas has demonstrated its ability to regroup. This forced the IDF to continue launching smaller ground raids to prevent Hamas from re-establishing a full presence. Armed clashes have continued in these areas with fluctuating intensity (see graph above). For example, between February and September, Israeli ground forces carried out at least five smaller raids in Gaza City’s al-Zaytun neighborhood north of the Netzarim axis, where the IDF has constructed bases and command centers. In Rafah, shortly after the IDF announced on 12 September that it had decimated Hamas’ Rafah brigade and established control,11Emanuel Fabian, ‘IDF declares Hamas’s Rafah Brigade defeated; no active cross-border tunnels found,’ Times of Israel, 12 September 2024 Hamas resumed activities east of Rafah city.
A shift toward guerrilla warfare tactics
Hamas has increasingly relied on the use of explosives to combat the IDF. Asymmetric attacks on Israeli forces have become the group’s dominant form of warfare since May.
As its capabilities dwindle and many of its brigades are dismantled, Hamas has increasingly shifted toward guerrilla warfare tactics, ambushing Israeli soldiers with explosives. In several cases, Hamas militants detonated landmines, buildings, and tunnel shafts as Israeli soldiers approached targeted sites. Hamas’ extensive tunnel network, which remains functional in many areas,12Times of Israel, ‘IDF assesses much of Hamas tunnel network still in “good functional state” – report,’ 8 July 2024 likely played a significant role in enabling its fighters to carry out hit-and-run operations. Following the most intense phase of the war in December and January, armed clashes between Hamas and IDF forces began to decrease, but one-sided explosive attacks by Hamas and its allies have remained at heightened levels, ACLED data show. Since May, when the IDF started its ground offensive in Rafah, Hamas and its allies have attacked Israeli soldiers using explosives in nearly 160 instances. In the latest fatal incident, four IDF soldiers were reportedly killed on 17 September when Hamas claimed to have targeted a building with guided missiles in Tal al-Sultan, west of Rafah. By engaging in a war of attrition rather than directly confronting an army with vastly superior firepower, Hamas is likely attempting to improve its chances of survival.
Spike in Hamas-linked violence in the West Bank
Hamas was involved in approximately 130 violent incidents in the West Bank in the past year, more than double the number from the preceding 12 months.
Beyond Gaza, Hamas’ armed activity in the West Bank — which surged in 2022 after more than 15 years of relative dormancy — has further intensified since October 2023. Hamas was involved in approximately 130 violent incidents in the past year, a nearly 135% increase compared to the previous 12 months. This represents over 13% of all violence linked to identified Palestinian armed groups in the West Bank during this period. Hamas may also be connected to some of the hundreds of other unclaimed acts of violence, as the group often takes responsibility only when operatives are killed, likely to shield them from Israeli retaliation. For instance, Hamas only acknowledged involvement in a 22 June shooting that killed an Israeli civilian after its operatives were killed in a drone strike in Tulkarm in August.13RT, ‘Al-Ghassam: We killed Amnon Mukhtar,’ 3 August 2024
Intensified high-impact and explosive operations in the West Bank
Hamas elements from the West Bank carried out some of the highest-impact attacks leading to Israeli casualties. They are also increasingly executing complex explosive operations.
While groups affiliated with Palestinian Islamic Jihad (PIJ) and the al-Aqsa Martyrs Brigade remain at the forefront of armed violence in the West Bank, Hamas’ attacks on Israeli civilians and soldiers have been among the most significant in terms of reported fatalities or injuries. Since 7 October, ACLED records at least 12 Hamas attacks in the West Bank that resulted in casualties, including two that also led to one reported fatality each. Hamas operatives have also conducted three fatal attacks inside Israel after 7 October. An attack in Jerusalem in November killed three Israeli civilians and injured six others, and another in Raanana in January killed one civilian and injured 18. Most recently, Hamas claimed responsibility for an attack in the Jaffa neighborhood of Tel Aviv on 1 October when gunmen from Hebron killed at least seven people and injured others. Additionally, Hamas gunmen, working alongside other Palestinian groups, killed at least four Israeli soldiers during IDF raids.
Furthermore, Hamas appears to have refined its tactics in recent months, attempting more sophisticated and complex attacks using explosives that are reminiscent of the Second Intifada. In a significant development, Hamas and PIJ attempted their first suicide bombing inside Israel in nearly eight years in August, with the attacker hailing from the city of Nablus.14The Palestinian Information Center, ‘Identity of Tel Aviv suicide bomber revealed.’ 22 August 2024 Additionally, on 30 August, Hamas operatives carried out two car bombings in the southern West Bank within 20 minutes of each other. The first explosion occurred at a gas station near the Gush Etzion settlement, and the second detonated inside the Karmei Tzur settlement. Hamas also documented an operation on 23 July near the Jenin separation wall, where its operatives planted three IEDs.15The Palestinian Information Center, ‘Lure and bombing.. Qassam publishes footage of a complex triple ambush near Jenin,’ 25 July 2024 The militants triggered the first explosion to lure soldiers and detonated the remaining two remotely, injuring three soldiers.
Palestine’s future will likely include Hamas
A militarily weakened Hamas is expected to continue its armed struggle against Israel while maintaining a strong ideological and political foothold in Palestine.
With Netanyahu apparently postponing any plans for a ceasefire with Hamas until after the US presidential elections,16Aluf Benn, ‘Analysis | Netanyahu Just Mapped Out How Israel Would Rule Gaza Forever,’ Haaretz, 3 September 2024 the IDF has shifted its focus to the north. Israeli airstrikes have decimated Hezbollah’s leadership, while the IDF launched a “limited” ground invasion of southern Lebanon on 1 October.17Peter Beaumont, Andrew Roth, and William Christou, ‘Israeli military says it is carrying out ‘limited’ ground operation targeting Hezbollah in Lebanon,’ The Guardian, 1 October 2024 Iran launched missiles into Israel shortly thereafter. The Middle East now seems more than ever on the edge of a full-blown regional war, which has been Hamas’ objective since last October.18The Palestine Chronicle, ‘“Today, the People Claim their Revolution”: This is What Al-Qassam Commander Said in His Speach,’ 7 October 2023
Meanwhile, the war in Gaza continues as a war of attrition one year after it began, as the IDF concentrates on strengthening its presence along the Philadelphia and Netzarim corridors.19Lazar Berman, ‘Israel keeps moving up the escalation ladder, hoping Nasrallah will jump off,’ Times of Israel, 23 September 2024 Even if a formal agreement is reached in the near future to secure the return of the remaining hostages, Israel will likely aim to retain security control over certain zones in Gaza to conduct future operations, similar to how it operates in the West Bank. Although Hamas no longer has the capacity or desire to govern war-torn Gaza,20Aya Batrawy, ‘A Hamas leader says they will give up governing Gaza, but won’t lay down arms,’ NPR, 16 August 2024 it retains the ability to continue fighting a low-intensity conflict. With Israeli military presence expected to persist in Gaza in some form and Hamas far from fully eradicated, armed violence is expected to continue in Gaza for the foreseeable future.
At the same time, Hamas’ presence and operations persist in the West Bank, despite the IDF’s intensified crackdown on armed groups, which began in spring 2022 and escalated after 7 October with the use of war-like methods21Al Jazeera, ‘Israeli forces using ‘war-like’ tactics in occupied West Bank: UN,’ 4 September 2024 such as missile strikes and drone attacks. Amid record-high settler violence (for more, see this ACLED report), Hamas’ bolstered credentials, and increased support for armed struggle among West Bankers22Gianluca Pacchiani, ‘Poll: Support for Hamas on the rise among Palestinians, now double Fatah’s,’ Times of Israel, 13 June 2024 the group may find greater opportunities to expand its influence and operational reach. While a unity of fronts and a more coordinated, organized, and simultaneous fight against Israel across the West Bank and Gaza has not yet materialized, such alignment remains a possibility depending on future developments on the ground.
بعد عام من الحرب، قوة حماس العسكرية تتراجع – لكن ’القضاء عليها‘ لا يزال بعيد المنال
بعد مرور عام على بدء الحرب الإسرائيلية على غزة، وفي أعقاب الهجوم المميت الذي شنته حماس على جنوب إسرائيل في السابع من أكتوبر، وتعهد رئيس الوزراء الإسرائيلي بنيامين نتنياهو بتحقيق “النصر الكامل” و”القضاء” على تهديد حماس لإسرائيل،[1] لا يزال هذا الهدف غير محقق. ففي حين يزعم المسؤولون الإسرائيليون أن حماس لم تعد موجودة كقوة عسكرية في غزة، تظهر بيانات ACLED أن حماس لا تزال تحتفظ ببعض القدرات العملياتية، وتواصل الاشتباك مع القوات الإسرائيلية في جميع أنحاء قطاع غزة. في هذه الأثناء، صعّدت حماس أيضاً أنشطتها العسكرية في الضفة الغربية. مع تحول تركيز قوات الدفاع الإسرائيلية مؤخراً إلى مواجهة حزب الله في الشمال وعدم وجود وقف إطلاق النار في غزة في الأفق، تظل حماس فاعلاً مهماً في فلسطين، على الرغم من قدراتها العسكرية المتضائلة الآن والثمن الإنساني الكبير الذي يدفعه الفلسطينيون في غزة.
المجموعة قد لا تزال تحتفظ بنصف مقاتليها
تزعم إسرائيل أنها قتلت 17 ألف مسلح من أصل 25 إلى 30 ألف مقاتل من حماس، لكن التقارير التفصيلية لا تحدد سوى نحو 8500 وفيات من المقاتلين.
فعلى الرغم من أن العمليات الإسرائيلية في قطاع غزة قد أسفرت عن تقليص كبير في القوة البشرية العسكرية لحماس،[2] إلا أن العدد الدقيق للمقاتلين الذين فقدتهم لا يزال غير مؤكد. تزعم إسرائيل أنها أقضت على حوالي 17 ألف مسلح،[3] وأنها أزالت معظم كتائب حماس البالغ عددها 24،[4] بالإضافة إلى مقتل العديد من القادة والزعماء الرئيسيين.[5] وعلى الرغم من ذلك، فإن التقارير الأكثر تفصيلاً التي قدمها جيش الدفاع الإسرائيلي حول مقتل المسلحين، والتي تتضمن معلومات عن الأوقات والأماكن والعمليات، والتي سجلها ACLED، تشمل ما يقرب من 8500 حالة وفاة.[6] ويشمل هذا الرقم أيضًا مسلحين من جماعات مسلحة أخرى، وربما أعضاء آخرين غير مقاتلين في حركة حماس. ووفقاً لتقديرات ما قبل الحرب، كان الجناح العسكري لحركة حماس، كتائب عز الدين القسام، يضم ما بين 25 و30 ألف مقاتل.[7] ولأن من المرجح أن تستمر حماس في تجنيد الآلاف من الأعضاء الجدد،[8] لا يزال التنظيم قادراً على الاحتفاظ بنحو نصف عدد مقاتليه قبل الحرب.
القدرة على إعادة الاصطفاف
تخوض حماس معارك ضد جيش الدفاع الإسرائيلي في مناطق متعددة أعلنت إسرائيل سيطرتها عليها.
حيث شن جيش الدفاع الإسرائيلي هجمات برية، وأعلن عن فرض سيطرته العملياتية في أربعٍ من محافظات قطاع غزة الخمس خلال الأشهر الإثني عشر الماضية. وفي المحافظات شمال مدينة غزة وشمال غزة، وكذلك خان يونس والتي أعلن جيش الدفاع الإسرائيلي تفكيك ألوية حماس فيها ونشر سيطرته عليها في 22 يناير[9] و 7 أبريل، على التوالي[10] – فقد أثبتت حماس قدرتها على إعادة تنظيم صفوفها. وأسفر عن ذلك إجبار جيش الدفاع الإسرائيلي على الاستمرار في تنفيذ غارات برية أقل حجماً لمنع حماس من استعادة وجودها الكامل. واستمرت الاشتباكات المسلحة في هذه المناطق بدرجات متفاوتة من الشدة (راجع الرسم البياني أعلاه). فعلى سبيل المثال، نفذت القوات البرية الإسرائيلية بين شهري فبراير وسبتمبر خمس غارات أصغر حجماً على الأقل في حي الزيتون في مدينة غزة شمال محور نتساريم، حيث بنى جيش الدفاع الإسرائيلي قواعد ومراكز قيادة. وفي رفح، بعد فترة وجيزة من إعلان جيش الدفاع الإسرائيلي في الثاني عشر من سبتمبر عن القضاء على لواء رفح التابع لحماس وتأكيد سيطرته،[11] عادت حركة حماس لاستئناف أنشطتها شرق مدينة رفح.
التحول إلى تكتيكات حرب العصابات
ازداد اعتماد حماس على استخدام المتفجرات لمحاربة الجيش الإسرائيلي. وأصبح الهجوم غير المتكافئ على القوات الإسرائيلية الأسلوب الرئيسي للحرب التي تقوم بها الحركة منذ شهر مايو الماضي.
ومع تضاؤل قدراتها وتفكيك العديد من ألويتها، تحولت حماس بشكل متزايد نحو تكتيكات حرب العصابات، فنصبت الكمائن للجنود الإسرائيليين بالمتفجرات. وفي عدة حالات، قام مسلحو حماس بتفجير الألغام الأرضية والمباني وفتحات الأنفاق أثناءَ اقتراب الجنود الإسرائيليين من المواقع المستهدفة. ومن المرجح أن شبكة أنفاق حماس الواسعة، والتي لا تزال نشطة في العديد من المناطق،[12] لعبت دوراً مهماً في تمكين مقاتلي التنظيم من تنفيذ عمليات كر وفر. بعد المرحلة الأكثر كثافة من الحرب في ديسمبر ويناير، بدأت الاشتباكات المسلحة بين حماس وقوات جيش الدفاع الإسرائيلي في الانخفاض، لكن مستويات الهجمات المتفجرة أحادية الجانب التي تشنها حماس وحلفاؤها بقيت مرتفعة، وفقاً لبيانات ACLED. منذ بدء جيش الدفاع الإسرائيلي هجومه البري على رفح في مايو، هاجمت حماس وحلفاؤها جنوداً إسرائيليين باستخدام المتفجرات في نحو 160 حالة. وفي أحدث وقائع مميتة، وردت أنباء عن مقتل أربعة جنود إسرائيليين في 17 سبتمبر عندما ادعت حماس أنها استهدفت مبنى بصواريخ موجهة في تل السلطان، غرب رفح. وبالانخراط في حرب استنزاف عوضاً عن المواجهة المباشرة مع جيش يتمتع بقوة عتاد متفوقة بشكل كبير، فمن المرجح أن تحاول حماس تحسين فرصها في البقاء.
ارتفاع حاد في أعمال العنف المرتبطة بحركة حماس في الضفة الغربية
شاركت حماس في حوالي 130 حادثة عنيفة في الضفة الغربية خلال العام الماضي، وهو أكثر من ضعف العدد مقارنة بالأشهر الإثني عشر السابقة.
وبعيدا عن غزة، تكثف النشاط المسلح لحماس في الضفة الغربية ــ والذي تصاعد في عام 2022 بعد أكثر من 15 عاما من الخمول النسبي ــ بشكل أكبر منذ أكتوبر 2023. شاركت حماس في حوالي 130 حادث عنف في العام الماضي، وهو ما يمثل زيادة بنحو 135% مقارنة بالأشهر الـ12 السابقة. ويمثل هذا ما يزيد على 13% من إجمالي أعمال العنف المرتبطة بالجماعات المسلحة الفلسطينية التي حُدِّدَت في الضفة الغربية خلال هذه الفترة. قد تكون حماس مرتبطة أيضاً بعدد من أعمال العنف الأخرى التي لم تعلن أي جهة مسؤوليتها عنها. عادةً ما تتحمل الجماعة المسؤولية فقط في حال مقتل عناصرها، مما قد يوفر لها الحماية من الانتقام الإسرائيلي. فمثلاً، لم تعترف حماس بتورطها في إطلاق النار الذي وقع في 22 يونيو، وأدى إلى مقتل مدني إسرائيلي إلا بعد مقتل عناصرها في غارة جوية بطائرة بدون طيار في طولكرم في أغسطس.[13]
تكثيف العمليات التفجيرية ذات التأثير الكبير في الضفة الغربية
نفذت عناصر حماس من الضفة الغربية بعض الهجمات الأكثر تأثيراً، مما أدى إلى وقوع إصابات في صفوف الإسرائيليين. كما ينفذون عمليات تفجير معقدة بشكل متزايد.
وفي حين تظل الجماعات التابعة لحركة الجهاد الإسلامي في فلسطين وكتائب شهداء الأقصى في طليعة العنف المسلح في الضفة الغربية، فإن هجمات حماس على المدنيين والجنود الإسرائيليين كانت من بين الهجمات الأكثر أهمية من حيث عدد الوفيات والإصابات المُبلّغ عنها. منذ 7 أكتوبر، سجل مشروع ACLED ما لا يقل عن 12 هجوماً لحماس في الضفة الغربية أسفرت عن سقوط ضحايا، بما في ذلك هجومان أسفرا أيضاً عن مقتل شخص واحد في كل منهما. كما نفذت عناصر حماس هجومين قاتلين داخل إسرائيل، ما أسفر عن مقتل ثلاثة مدنيين إسرائيليين وإصابة 24 آخرين. بالإضافة إلى ذلك، تمكّن مسلحون من حركة حماس، بالتعاون مع مجموعات فلسطينية أخرى، من قتل أربعة جنود إسرائيليين على الأقل خلال غارات شنها جيش الدفاع الإسرائيلي.
في 22 يونيو 2024، أطلق مسلحون من حماس النار على مدني إسرائيلي داخل سيارته في منطقة قلقيلية، مما أدى إلى مقتله.
في 11 أغسطس 2024، أطلق مسلحون من حماس النار على مركبة إسرائيلية على الطريق رقم 90 بالقرب من محولا، مما أسفر عن مقتل إسرائيلي، والذي من المرجح أنه كان جنديًا خارج الخدمة، وإصابة مدني عربي إسرائيلي.
في 30 نوفمبر 2023، أطلق فلسطينيان تابعان لحماس النار على ثلاثة مدنيين إسرائيليين في القدس؛ مما أدى إلى مقتلهم وإصابة ستة آخرين.
في 15 يناير 2024، قتل فلسطينيان تابعان لحماس مدنياً إسرائيلياً، وأصابا 18 آخرين في هجوم دهس، وطعن في رعنانا.]
وعلاوة على ذلك، يبدو أن حماس قد حسنت تكتيكاتها في الأشهر الأخيرة، حيث حاولت تنفيذ هجمات أكثر تطوراً وتعقيداً باستخدام المتفجرات التي تذكرنا بالانتفاضة الثانية. وفي تطور مهم، سعت حركتا حماس والجهاد الإسلامي إلى تنفيذ أول تفجير انتحاري داخل إسرائيل منذ حوالي ثماني سنوات في شهر أغسطس، وكان المهاجم من مدينة نابلس.[14] وبالإضافة إلى ذلك، نفذ عناصر من حماس في 30 أغسطس تفجيرين بسيارتين مفخختين في جنوب الضفة الغربية بفارق عشرين دقيقة بينهما. حيث وقع الانفجار الأول في محطة وقود بالقرب من مستوطنة غوش عتصيون، فيما وقع الانفجار الثاني داخل مستوطنة كرمي تسور. كما وثقت حماس عملية نفذتها في 23 يوليو بالقرب من جدار الفصل في جنين، حيث زرع عناصرها ثلاث عبوات ناسفة.[15] فجّر المسلحون الانفجار الأول لجذب انتباه الجنود، ثم فجروا الانفجارين الآخرين عن بعد، مما أسفر عن إصابة ثلاثة جنود.
حماس موجودة في مستقبل فلسطين على الأرجح
من المتوقع أن تواصل حماس، التي أصبحت ضعيفة عسكريا، كفاحها المسلح ضد إسرائيل مع الحفاظ على موطئ قدم أيديولوجي وسياسي قوي في فلسطين.
ومع تأجيل نتنياهو على ما يبدو لأي خطط لوقف إطلاق النار مع حماس إلى ما بعد الانتخابات الرئاسية الأمريكية،[16] حوّل جيش الدفاع الإسرائيلي تركيزه نحو الشمال. أدت الغارات الجوية الإسرائيلية إلى تدمير قيادة حزب الله، في حين شنت قوات الدفاع الإسرائيلية غزواً برياً “محدوداً” لجنوب لبنان في الأول من أكتوبر.[17] وأطلقت إيران الصواريخ على إسرائيل بعد ذلك بوقت قصير. ويبدو الشرق الأوسط الآن، أكثر من أي وقت مضى، على حافة حرب إقليمية شاملة، وهو ما كان هدف حماس منذ أكتوبر الماضي.[18]
في هذه الأثناء، تستمر الحرب في غزة باعتبارها حرب استنزاف بعد مرور عام على بدايتها، حيث يركز جيش الدفاع الإسرائيلي على تعزيز وجوده على طول ممرات فيلادلفيا ونيتساريم.[19] وحتى لو تم التوصل إلى اتفاق رسمي في المستقبل القريب لتأمين عودة الرهائن المتبقين، فمن الأرجح أن تعمل إسرائيل على الاحتفاظ بالسيطرة الأمنية على مناطق معينة في غزة لإجراء عمليات مستقبلية، على غرار الطريقة التي تعمل بها في الضفة الغربية. وعلى الرغم من أن حماس لم تعد تمتلك القدرة أو الرغبة في حكم غزة التي مزقتها الحرب،[20] فهي تحتفظ بالقدرة على مواصلة القتال في صراع منخفض الشدة. وبما أنه من المتوقع أن يستمر الوجود العسكري الإسرائيلي في غزة بشكل أو بآخر، وفي ظل عدم إمكانية القضاء على حماس بالكامل، فمن المتوقع أن يستمر العنف المسلح في غزة في المستقبل المنظور.
في الوقت ذاته، يستمر وجود حماس وعملياتها في الضفة الغربية، على الرغم من حملة القمع المكثفة التي يشنها جيش الدفاع الإسرائيلي على الجماعات المسلحة، والتي بدأت في ربيع عام 2022، وتصاعدت بعد 7 أكتوبر باستخدام أساليب شبيهة بالحرب.[21] مثل الضربات الصاروخية وهجمات الطائرات بدون طيار. وفي ظل عنف المستوطنين الذي بلغ مستويات قياسية (لمزيد من المعلومات، راجع هذا تقرير ACLED)، تعززت مكانة حماس، وتزايد الدعم للنضال المسلح بين سكان الضفة الغربية،[22] وقد تجد المجموعة فرصًا أكبر لتوسيع نفوذها ونطاقها التشغيلي. وبرغم أن وحدة الجبهات والقتال الأكثر تنسيقا وتنظيما وتزامنا ضد إسرائيل في مختلف أنحاء الضفة الغربية وغزة لم تتحقق بعد، فإن مثل هذا التوافق يظل احتمالا قائما اعتمادا على التطورات المستقبلية على الأرض.
[1] جيسون بيرك، “بنيامين نتنياهو يحذر بأن الصراع سيستمر حتى القضاء على حماس“، الغارديان، 22 نوفمبر 2023
[2] إيمانويل فابيان، “غالانت يكشف عن وثيقة من قائد حماس الأعلى يحذر فيها السنوار من خسائر فادحة“، تايمز أوف إسرائيل، 11 سبتمبر 2024
[3] بسام حاطوم، وميلاني ليدمان، وباسم مروة، “الضربات الإسرائيلية تقتل المئات في أعنف يوم للصراع في لبنان منذ عام 2006″، بي بي إس، 23 سبتمبر 2024
[4] إيمانويل فابيان، “جيش الدفاع الإسرائيلي يرفض ادعاء سي إن إن بأن العديد من كتائب حماس لا تزال نشطة، ويقول إن معظمها مفُكِّك“، تايمز أوف إسرائيل، 5 أغسطس 2024
[5] مارك مازيتي وآخرون، “مطاردة إسرائيل للزعيم المراوغ لحماس“، نيويورك تايمز، 25 أغسطس 2024
[6]تقوم قاعدة بيانات مشروع ACLED الموزّعة وفقاً للأحداث، بتسجيل الوفيات عندما يمكن أن تُعزى إلى أحداث محددة، وفقاً للمعلومات المقدّمة. لكن المعلومات حول الوفيات المنسوبة إلى حوادث محددة في غزة منذ السابع من أكتوبر محدودة وغير كاملة. ولذلك، فإن مشروع ACLED يتضمن أيضًا الوفيات المبلّغ عنها من تقارير وزارة الصحة الفلسطينية والجيش الإسرائيلي. يوفر كلا المصدرين تقديرات إجمالية للوفيات على مدى فترة زمنية محددة. لمعرفة المزيد عن منهجية ACLED لترميز ادعاءات جيش الدفاع الإسرائيلي بشأن وفيات المسلحين الفلسطينيين، راجع ترميز القتلى في غزة منذ 7 أكتوبر 2023 على قاعدة معرفة ACLED.
[7] دانييل بايمان، ’حربٌ يخسرها الطرفان‘: إسرائيل وحماس ومحنة غزة، المعهد الدولي للدراسات الاستراتيجية، 4 يونيو 2024
[8] راشيل فينك، “حماس تعزز قوتها في غزة برغم عشرة أشهر من الحرب“، تقرير شبكة سي إن إن، هآرتس، 5 أغسطس 2024
[9] إيمانويل فابيان، ’في شمال غزة المحتل إلى حد كبير، تمشط القوات الأنقاض بحثًا عن منصات إطلاق الصواريخ‘، تايمز أوف إسرائيل، 22 يناير 2024
[10] إيمانويل فابيان، ’جيش الدفاع الإسرائيلي يسحب قواته البرية من جنوب غزة، ويترك لواءً واحداً فقط في كل الجيب‘، تايمز أوف إسرائيل، 7 أبريل 2024
[11] إيمانويل فابيان، ’جيش الدفاع الإسرائيلي يعلن هزيمة لواء رفح التابع لحماس؛ لم يتم العثور على أنفاق نشطة عبر الحدود‘، تايمز أوف إسرائيل، 12 سبتمبر 2024
[12] تايمز أوف إسرائيل، ’جيش الدفاع الإسرائيلي يقدّر أن جزءًا كبيرًا من شبكة أنفاق حماس لا يزال في ’’حالة وظيفية جيدة‘‘ – تقرير‘، 8 يوليو 2024
[13] RT، ’القسام: قتلنا أمنون مختار‘ 3 أغسطس 2024
[14] المركز الفلسطيني للإعلام، ’الكشف عن هوية منفذ عملية القنبلة الانتحارية في تل أبيب.‘ 22 أغسطس 2024
[15] المركز الفلسطيني للإعلام، ’الاجتذاب والتفجير.. القسام تنشر مشاهد لكمين مركّب ثلاثي قرب جنين 25/7/2024
[16] ألوف بن، ’تحليل | نتنياهو رسم توا خريطة لكيفية حكم إسرائيل لغزة للأبد‘، هآرتس، 3 سبتمبر 2024
[17] بيتر بومونت، وأندرو روث، وويليام كريستو، ’الجيش الإسرائيلي يقول إنه ينفذ عملية برية “محدودة” تستهدف حزب الله في لبنان‘، الغارديان، 1 أكتوبر 2024
[18] فلسطين كرونيكل، ’‘‘الشعب يستعيد ثورته اليوم’’: هذا ما قاله قائد القسام في خطابه‘ 7/10/2023
[19] لازار بيرمان، ’إسرائيل تواصل الصعود على سلم التصعيد، على أمل أن يقفز نصر الله‘، تايمز أوف إسرائيل، 23 سبتمبر 2024
[20] آية بطراوي، ’أحد قادة حماس يقول إنهم سيتخلون عن حكم غزة، لكنهم لن يلقوا السلاح‘، NPR، 16 أغسطس 2024
[21] الجزيرة، ‘القوات الإسرائيلية تستخدم تكتيكات ‘شبيهة بالحرب‘ في الضفة الغربية المحتلة: الأمم المتحدة، 4 سبتمبر 2024
[22] جيانلوكا باتشياني، ‘استطلاع للرأي: ارتفاع دعم حماس بين الفلسطينيين، وهو الآن ضعف دعم فتح،’ تايمز أوف إسرائيل، 13 يونيو 2024
تم إعداد هذا التقرير باللغة الإنجليزية ثم تُرجم إلى اللغة العربية. على المستخدمين الرجوع إلى التقرير باللغة الإنجليزية في حال وجود أي تناقضات.
לאחר שנה של מלחמה, חמאס נחלש מבחינה צבאית, אך הוא רחוק מלהיות מחוסל
שנה לאחר תחילת המלחמה בין ישראל לעזה, שפרצה בעקבות המתקפה הקטלנית של חמאס בדרום ישראל ב-7 באוקטובר, הבטחתו של ראש הממשלה, בנימין נתניהו, להשיג “ניצחון מוחלט” ו”לחסל” את חמאס כאיום על ישראל [1]טרם מומשה. בעוד גורמים ישראליים טוענים שחמאס אינו קיים עוד ככוח צבאי בעזה, נתונים של הפרויקט לאיסוף נתוני מיקום ואירועים באזורי עימות מזוינים (ACLED) מראים שחמאס עדיין שומר על יכולות מבצעיות מסוימות וממשיך להתעמת עם כוחות ישראליים ברחבי רצועת עזה. במקביל, חמאס גם הסלים את פעילותו הצבאית בגדה המערבית. עם העברת המיקוד של צבא הגנה לישראל (צה”ל) להתמודדות מול חיזבאללה בצפון, ובהיעדר צפי להפסקת אש בעזה בטווח הנראה לעין, חמאס ממשיך להיות שחקן משמעותי בפלסטין למרות הפגיעה ביכולותיו הצבאיות והמחיר ההומניטרי הכבד שמשלמים הפלסטינים בעזה.
ייתכן שהארגון עדיין כולל כמחצית ממספר הלוחמים
ישראל טוענת שהרגה 17,000 מתוך 25,000-30,000 לוחמי חמאס, אך דיווחים מפורטים מזהים רק כ-8,500 לוחמים הרוגים.
אף שהפעולות של ישראל ברצועת עזה צמצמו באופן משמעותי את כוח האדם הצבאי של חמאס,[2] המספר המדויק של לוחמי הארגון שנהרגו טרם התברר בוודאות. ישראל טוענת שהרגה כ-17,000 לוחמים,[3] פירקה את רובם של 24 הגדודים של חמאס[4] והרגה עשרות מפקדים ומנהיגים בכירים.[5] אולם דיווחים מפורטים יותר של צה”ל על הרג לוחמים, המכילים פרטים לגבי לוחות זמנים, מקומות או מבצעים ואשר תועדו על ידי ACLED, כוללים מידע על כ-8,500 הרוגים.[6] מספר זה כולל גם לוחמים מקבוצות חמושות אחרות ואולי גם חברי חמאס שאינם לוחמים. בהתבסס על הערכות מלפני המלחמה, לזרוע הצבאית של חמאס, גדודי עז א-דין אל-קסאם, היו בין 25,000 ל-30,000 לוחמים.[7] בהתחשב בכך שחמאס ככל הנראה ממשיך לגייס אלפי חברים חדשים,[8] ייתכן שהארגון עדיין כולל כמעט מחצית ממספר הלוחמים שהיו לו לפני המלחמה.
היכולת להתארגן מחדש
חמאס נלחם נגד צה”ל במספר אזורים בהם ישראל הודיעה שהשיגה שליטה.
צה”ל ביצע מתקפות קרקעיות והודיע על השגת שליטה מבצעית בארבע מתוך חמש הנפות של רצועת עזה במהלך 12 החודשים האחרונים. בנפות הצפוניות של העיר עזה וצפון עזה, כמו גם בחאן יונס — בהן הודיע צה”ל על פירוק גדודי החמאס והשגת שליטה ב-22 בינואר[9] וב-7 באפריל,[10] בהתאמה — חמאס הוכיח את יכולתו להתארגן מחדש. הדבר אילץ את צה”ל להמשיך ולערוך פשיטות קרקעיות קטנות יותר כדי למנוע מחמאס לבסס מחדש נוכחות מלאה. עימותים מזוינים נמשכים באזורים אלה ברמות משתנות של עוצמה (ראו גרף לעיל). למשל, בין פברואר לספטמבר, כוחות קרקע ישראליים ערכו לפחות חמש פשיטות מצומצמות בשכונת א-זייתון שבעיר עזה, צפונית לציר נצרים, שם הקים צה”ל בסיסים ומרכזי פיקוד. ברפיח, זמן קצר לאחר הודעת צה”ל מ-12 בספטמבר על חיסול גדוד רפיח של חמאס והשגת שליטה,[11] חמאס חידש את הפעילות ממזרח לעיר רפיח.
מעבר לטקטיקות של לוחמת גרילה
חמאס מסתמך יותר ויותר על השימוש בחומרי נפץ כדי להילחם בצה”ל. מתקפות א-סימטריות על כוחות ישראליים הפכו לצורת הלחימה הדומיננטית של הארגון מאז חודש מאי.
לנוכח התדלדלות היכולות של חמאס ופירוק רבים מגדודיו, הארגון מתמקד יותר ויותר בטקטיקות של לוחמת גרילה, ומבצע מארבים לחיילים ישראליים עם חומרי נפץ. במספר מקרים פוצצו לוחמי חמאס מוקשים, מבנים ופירי מנהרות כאשר חיילים ישראליים התקרבו לאתרים המיועדים. סביר להניח שרשת המנהרות הנרחבת של חמאס, אשר ממשיכה להיות פעילה באזורים רבים,[12] שיחקה תפקיד משמעותי ביכולת של לוחמיו לבצע פעולות פגע וברח. לאחר השלב העז ביותר של המלחמה בדצמבר ובינואר פחתו העימותים המזוינים בין חמאס לבין כוחות צה”ל, אך לפי נתוני ACLED, התקפות חד צדדיות באמצעות חומרי נפץ ממשיכות להתבצע בתכיפות מוגברת על ידי חמאס ובני בריתו. מאז חודש מאי, כאשר צה”ל החל במבצע הקרקעי ברפיח, חמאס ובני בריתו תקפו חיילים ישראליים באמצעות חומרי נפץ בכמעט 160 אירועים. האירוע הקטלני האחרון התרחש ב-17 בספטמבר, כאשר לפי דיווחים ארבעה חיילי צה”ל נהרגו לאחר שחמאס טען כי פגע באמצעות טילים מונחים בבניין בתל א-סולטאן, מערבית לרפיח. השימוש בטקטיקה של מלחמת התשה במקום עימות ישיר מול צבא בעל כוח אש חזק בהרבה נובע ככל הנראה מניסיון של חמאס לשפר את סיכוייו לשרוד.
עלייה באלימות הקשורה לחמאס בגדה המערבית
בשנה החולפת היה חמאס מעורב בכ-130 תקריות אלימות בגדה המערבית, יותר מכפול מהמספר שנרשם ב-12 החודשים הקודמים.
בנוסף לעזה, הפעילות החמושה של חמאס בגדה המערבית — שהתגברה בשנת 2022 לאחר יותר מ-15 שנה של רגיעה יחסית — התעצמה עוד יותר מאז אוקטובר 2023. חמאס היה מעורב בכ-130 תקריות אלימות בשנה האחרונה, עלייה של כמעט 135% בהשוואה ל-12 החודשים הקודמים. נתון זה מייצג למעלה מ-13% מכל אירועי האלימות הקשורים לקבוצות פלסטיניות חמושות מזוהות בגדה המערבית במהלך תקופה זו. ייתכן שחמאס קשור גם לחלק ממאות התקריות האלימות הנוספות עליהן איש לא לקח אחריות, שכן הארגון לרוב לוקח אחריות רק כאשר לוחמיו נהרגים, ככל הנראה כדי להגן עליהם מפני נקמה ישראלית. למשל, חמאס הכיר במעורבותו בירי שהתרחש ב-22 ביוני והרג אזרח ישראלי רק לאחר שלוחמיו נהרגו בתקיפת כטב”ם בטולכרם באוגוסט.[13]
התגברות של פעולות משמעותיות באמצעות חומרי נפץ בגדה המערבית
פעילי חמאס מהגדה המערבית ביצעו כמה התקפות משמעותיות אשר גרמו לנפגעים ישראלים. הם גם מוציאים לפועל יותר ויותר פעולות חבלה מורכבות.
אף שארגונים המזוהים עם הג’יהאד האסלאמי הפלסטיני ועם גדודי חללי אל-אקצא ממשיכים לעמוד בחזית האלימות המזוינת בגדה המערבית, ההתקפות של חמאס נגד אזרחים וחיילים ישראליים היו בין המשמעותיות ביותר מבחינת מספר ההרוגים או הפצועים שדווחו. מאז 7 באוקטובר, ACLED תיעד לפחות 12 התקפות של חמאס בגדה המערבית שגרמו לנפגעים, כולל שתיים בהן דווח גם על הרוג אחד בכל אחת. לוחמי חמאס ביצעו גם שתי מתקפות קטלניות בתוך ישראל, אשר הרגו שלושה אזרחים ישראלים וגרמו לפציעת 24 נוספים. בנוסף, לוחמי חמאס ששיתפו פעולה עם קבוצות פלסטיניות אחרות הרגו לפחות ארבעה חיילים ישראלים במהלך פשיטות של צה”ל.
ב-22 ביוני 2024 פתחו לוחמי חמאס באש לעבר אזרח ישראלי בתוך רכבו באזור קלקיליה, דבר שגרם למותו.
ב-11 באוגוסט 2024 פתחו לוחמי חמאס באש לעבר רכב ישראלי בכביש 90 סמוך למחולה, הרגו ישראלי שהיה ככל הנראה חייל בחופשה ופצעו אזרח ערבי ישראלי.
ב-30 בנובמבר 2023, שני פלסטינים המזוהים עם חמאס ירו והרגו שלושה אזרחים ישראלים ופצעו שישה נוספים בירושלים.
ב-15 בינואר 2024, שני פלסטינים המזוהים עם חמאס הרגו אזרח ישראלי אחד ופצעו 18 נוספים במתקפת דריסה ודקירה ברעננה.
בנוסף, נראה שחמאס שיפר את הטקטיקות שלו בחודשים האחרונים, במהלכם ניסה לבצע מתקפות מתוחכמות ומורכבות יותר באמצעות חומרי נפץ, המזכירות את האינתיפאדה השנייה. באירוע משמעותי, חמאס והג’יהאד האסלאמי הפלסטיני ניסו לבצע פיגוע התאבדות בתוך שטח ישראל לראשונה לאחר כמעט שמונה שנים, כאשר התוקף היה תושב העיר שכם.[14] בנוסף, ב-30 באוגוסט פוצצו פעילי חמאס שתי מכוניות תופת בדרום הגדה המערבית בהפרש של 20 דקות זו מזו. הפיצוץ הראשון התרחש בתחנת דלק ליד ההתנחלות גוש עציון, והשני התרחש בהתנחלות כרמי צור. חמאס גם תיעד פעולה שנערכה ב-23 ביולי ליד חומת ההפרדה בג’נין, שם הניחו פעיליו שלושה מטעני חבלה מאולתרים.[15] הלוחמים הפעילו את המטען הראשון כדי למשוך חיילים ולאחר מכן הפעילו את שני המטענים הנותרים מרחוק, דבר שגרם לפציעתם של שלושה חיילים.
העתיד של פלסטין יכלול ככל הנראה את חמאס
חמאס, שהוחלש מבחינה צבאית, צפוי להמשיך במאבקו החמוש נגד ישראל תוך שמירה על נוכחות אידאולוגית ופוליטית חזקה בפלסטין.
בעוד נתניהו דוחה כביכול כל תוכנית להפסקת אש עם חמאס עד לאחר הבחירות לנשיאות בארצות הברית,[16] צה”ל עובר להתמקד בצפון. תקיפות אוויריות ישראליות חיסלו את מנהיגות חיזבאללה, וצה”ל פתח בפלישה קרקעית “מוגבלת” בדרום לבנון ב-1 באוקטובר.[17] זמן קצר לאחר מכן שיגרה איראן טילים לישראל. המזרח התיכון נראה כיום יותר מתמיד על סף מלחמה אזורית כוללת, שהיא מטרתו של חמאס מאז אוקטובר הקודם.[18]
בינתיים, המלחמה בעזה נמשכת כמלחמת התשה שנה לאחר שהחלה, בעוד צה”ל מתרכז בחיזוק נוכחותו לאורך צירי פילדלפי ונצרים.[19] גם אם יושג בעתיד הקרוב הסכם פורמלי אשר יביא לחזרתם של החטופים הנותרים, סביר שישראל תשאף לשמור על שליטה ביטחונית באזורים מסוימים בעזה כדי להוציא לפועל מבצעים עתידיים, בדומה לאופן בו היא פועלת בגדה המערבית. אף שלחמאס כבר אין את היכולת או הרצון למשול בעזה שסועת הקרבות,[20] הוא שומר על היכולת להמשיך לנהל לחימה ברמת אינטנסיביות נמוכה. לנוכח העובדה שהנוכחות הצבאית הישראלית בעזה צפויה להימשך בצורה כלשהי וחמאס רחוק מלהיות מחוסל, גם האלימות המזוינת בעזה צפויה להימשך בעתיד הנראה לעין.
במקביל, הנוכחות והפעילות של חמאס בגדה המערבית נמשכות על אף התגברות הפעולות של צה”ל לדיכוי קבוצות חמושות, אשר החלה באביב 2022 והתגברה לאחר 7 באוקטובר תוך שימוש בשיטות מלחמתיות[21] כמו התקפות טילים וכטב”מים. לנוכח השיא שנרשם באלימות המתנחלים (לפרטים נוספים, ראו דו”ח זה של ACLED), יכולותיו המחוזקות של חמאס והתמיכה המוגברת במאבק החמוש בקרב תושבי הגדה המערבית,[22] ייתכן שיהיו לארגון הזדמנויות רבות יותר להרחיב את השפעתו ואת יכולת הפעולה שלו. אף שהתרחיש של איחוד חזיתות ומאבק מתואם, מאורגן ומסונכרן יותר נגד ישראל בגדה המערבית ובעזה עדיין לא התממש, שיתוף פעולה מעין זה נותר בגדר אפשרות בהתאם להתפתחויות עתידיות בשטח.
[1] ג‘ייסון בורק, “בנימין נתניהו מזהיר שהמלחמה תימשך עד שחמאס יחוסל,” הגרדיאן, 22 בנובמבר 2023
[2]עמנואל פביאן, “גלנט חושף מסמך של מפקד בכיר של חמאס המזהיר את סינוואר מפני אבדות קשות,” Times of Israel, 11 בספטמבר 2024
[3] בסאם חאטום, מלאני לידמן ובאסם מרוה, “תקיפות ישראליות הרגו מאות ביום הקטלני ביותר בסכסוך בלבנון מאז 2006,” PBS, 23 בספטמבר 2024
[4] עמנואל פביאן, “צה“ל דוחה את טענת CNN שרבים מגדודי חמאס עדיין פעילים, ואומר שרובם פורקו,” Times of Israel, 5 באוגוסט 2024
[5]מרק מאזטי ואחרים, “המצוד של ישראל אחר מנהיג החמאס החמקמק,” ניו יורק טיימס, 25 באוגוסט 2024
[6]במאגר הנתונים המפולח של ACLED, המבוסס על אירועים, הרוגים נרשמים כאשר אפשר לייחס אותם לאירועים ספציפיים, בהתאם למידע המדווח. אולם המידע על הרוגים המיוחסים לאירועים ספציפיים בעזה מאז 7 באוקטובר מוגבל ואינו מלא. לפיכך, ACLED כולל גם את מספר ההרוגים המדווחים על ידי משרד הבריאות הפלסטיני ועל ידי צה”ל. שני המקורות האלו מספקים הערכות כוללות לגבי מספר הרוגים במשך תקופת זמן מוגדרת. למידע נוסף על המתודולוגיה של ACLED לקידוד טענות צה”ל בנוגע ללוחמים פלסטיניים הרוגים, עיינו במאמר קידוד הרוגים בעזה מאז 7 באוקטובר 2023 במאגר הידע של ACLED.
[7] דניאל ביימן, “מלחמה בה שני הצדדים מפסידים: ישראל, חמאס והמצוקה של עזה,” המכון הבינלאומי ללימודים אסטרטגיים, 4 ביוני 2024
[8] רייצ‘ל פינק, “חמאס מתחזק בעזה למרות עשרה חודשי מלחמה, לפי דיווח של CNN,” הארץ, 5 באוגוסט 2024
[9] עמנואל פביאן, “בצפון עזה הכבושה ברובה, חיילים סורקים את ההריסות בחיפוש אחר משגרי טילים,” Times of Israel, 22 בינואר 2024
[10] עמנואל פביאן, “כוחות קרקעיים של צה“ל נסוגים מדרום עזה, ונשאר רק גדוד אחד בכל המובלעת,” Times of Israel, 7 באפריל 2024
[11] עמנואל פביאן, “צה“ל הכריז על הבסת גדוד רפיח של חמאס; לא נמצאו מנהרות פעילות החוצות את הגבול,” Times of Israel, 12 בספטמבר 2024
[12] Times of Israel, “צה“ל מעריך שחלק גדול מרשת המנהרות של חמאס עדיין ב‘מצב פונקציונלי טוב‘ – דיווח,” 8 ביולי 2024
[13] RT, “אל–קסאם: אנחנו הרגנו את אמנון מוכתר,” 3 באוגוסט 2024
[14] מרכז המידע הפלסטיני, “נחשפה זהותו של המחבל המתאבד בתל אביב.” 22 באוגוסט 2024
[15] מרכז המידע הפלסטיני, “לפתות ולפוצץ. אל–קסאם פרסם סרטון של מארב משולש מורכב ליד ג‘נין,” 25 ביולי 2024
[16] אלוף בן, “ניתוח | נתניהו שירטט זה עתה תוכנית לשליטה של ישראל בעזה לנצח,” הארץ, 3 בספטמבר 2024
[17] פיטר בומונט, אנדרו רות‘ וויליאם כריסטו, “הצבא הישראלי אומר שהוא מבצע פעולה קרקעית ‘מוגבלת‘ נגד חיזבאללה בלבנון,” הגרדיאן, 1 באוקטובר 2024
[18] The Palestinian Chronicle, “היום, העם מקבל את המהפכה שלו“: זה מה שאמר מפקד אל–קסאם בנאומו, 7 באוקטובר 2023
[19] לזר ברמן, “ישראל ממשיכה לטפס בסולם ההסלמה, בתקווה שנסראללה ירד ממנו,” Times of Israel, 23 בספטמבר 2024
[20] איה בטראווי, “מפקד של חמאס אומר שהארגון יוותר על השלטון בעזה, אך לא יניח את נשקו,” NPR, 16 באוגוסט 2024
[21] אל ג‘זירה, “כוחות ישראליים משתמשים בטקטיקות ‘מלחמתיות‘ בגדה המערבית הכבושה: האו“ם,” 4 בספטמבר 2024
[22] ג‘יאנלוקה פאצ‘יאני, סקר: התמיכה בחמאס בקרב הפלסטינים נמצאת במגמת עלייה, והיא כעת כפולה מהתמיכה בפתח,” Times of Israel, 13 ביוני 2024
הדוח הזה הופק באנגלית ואחר כך תורגם לעברית. נא למשתמשים לעיין בדוח האנגלי במקרה של סתירות.
Visuals produced by Ana Marco.